In de nacht van 22 op 23 augustus 1791 kwamen in het noorden van de kolonie Saint-Domingue de tot slaaf gemaakten in opstand.

De opstand groeide uit tot een ware revolutie tegen niet alleen de Franse overheersing van het eiland, maar tegen het hele westerse koloniale systeem. Het was de bakermat voor Haïti als eerste land op het westelijke halfrond waar de slavernij werd afgeschaft (1794) en als eerste zwarte staat ter wereld (1804). De Haïtiaanse revolutie was het “ondenkbare dat toch gebeurde”, schrijft de bekende Haïtiaanse antropoloog Michel Rolph Trouillot. Het ging niet zomaar om een ‘opstandje’, maar om een regelrechte uitdaging van de internationale koloniale overheersing. De revolutie vormde een bedreiging voor de bestaande sociaaleconomische wereldorde. De revolutie ondermijnde alle vooronderstellingen van het kolonialisme, de slavernij en de witte suprematie. Zij verkondigde dat de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap voor de hele mensheid golden.

Vergeten revolutie

En toch is de Haïtiaanse Revolutie lange tijd een ‘vergeten’ revolutie geweest. De Amerikaanse en Franse Revoluties - die in dezelfde periode plaatsvonden – zijn bij velen welbekend. Trouillot schrijft dat het eigenlijk een ‘verzwegen’ revolutie is. De westerse wereld had het er tot voor kort liever niet over. Wie het er wel over heeft, is René Koekkoek. Koekkoek is historicus aan de universiteit van Utrecht en publiceerde in 2020 het boek Revolutionaire Tijden. Politiek en idealen rond 1800 (uitgegeven bij Ambo|Anthos). In zijn boek neemt hij de lezer mee op een rondgang langs vier “revolutionaire verzetshaarden” in de periode rondom de eeuwwisseling van de achttiende naar de negentiende eeuw. Een van die verzetshaarden was de Franse kolonie Saint-Domingue.

Actuele thema’s

Volgens Koekkoek is er de laatste twintig jaar meer aandacht gekomen voor de Haïtiaanse Revolutie. “In wat oudere overzichtswerken wordt de Haïtiaanse Revolutie nauwelijks genoemd. In een bijzin of als voetnoot staat er zoiets als: ‘er was een opstand en die heeft geleid tot een zelfstandige staat’. Toen ik zelf onderzoek deed, realiseerde ik me dat ik er weinig van af wist. De revolutie is echt uit veel geschiedenisboeken gebleven.” Hij verwijst daarbij naar het gedachtegoed van Michel Rolph Trouillot, die meent dat in de westerse geschiedschrijving de Haïtiaanse Revolutie systematisch is uitgesloten. De huidige groeiende interesse heeft volgens Koekkoek mede te maken met actuele maatschappelijke discussies over identiteit, racisme en in- en uitsluiting. Want over die thema’s hebben de Haïtiaanse Revolutie en de idealen van de in opstand gekomen slaven veel zeggen.

Afschaffing slavernij

Volgens Koekkoek is de betekenis van de Haïtiaanse Revolutie groot. “Het is een cruciale wereldhistorische gebeurtenis. In het bijzonder vanwege de afschaffing van de slavernij. De tot slaaf gemaakten emancipeerden zich, werden onafhankelijke vrije mensen. In dat opzicht ging de Haïtiaanse Revolutie verder dan de Amerikaanse en Franse Revoluties. Het ging om vragen als ‘wat is nu eigenlijk gelijkheid?’ en ‘wie hebben er recht op gelijkheid?’ De in opstand gekomen slaven gaven daarop een heel radicaal antwoord: iedereen!”

Gelijkwaardig burgerschap

In het Woord Vooraf van zijn boek schrijft Koekkoek dat maar weinig witte revolutionairen uit die tijd dat antwoord echt deelden. Velen meenden dat de voormalig zware slaven nog niet klaar waren voor gelijkheid en vrijheid en dat ze daarom nog niet volledig recht hadden op gelijkwaardig burgerschap. Koekkoek: “Natuurlijk vond men dat iedereen op basaal niveau wel gelijk was, als natuurlijke wezens, maar de witte revolutionairen vonden dat ze zelf toch hoger op de ontwikkelingsladder stonden dan de zwarte tot slaaf gemaakte mensen. ‘Mensen mogen van nature gelijk zijn, qua historische ontwikkeling is er diepgaande ongelijkheid’, zo klonk het. Ze waren vaak wel tegen slavernij, maar om het hele systeem nu zomaar in een keer af te schaffen? Hierin speelden natuurlijk ook geopolitieke en economische belangen een rol. De revolutie en Haïti’s onafhankelijkheid vormden een omkering van de sociale orde. Koloniale grootmachten, waaronder de Nederlandse Republiek, waren bang hun imperium te verliezen.”

Inspiratiebron

Volgens Koekkoek heeft de Haïtiaanse Revolutie in de loop van de tijd wereldwijd een krachtige precedentwerking gehad. Hoewel ‘verzwegen’ is de herinnering aan de opstand en de afschaffing van de slavernij blijven leven. Koekkoek: “Haïti werd gezien als voorbeeld dat verzet op basis van idealen kan slagen. Voor veel Afrikaanse landen is Haïti een bron van inspiratie geweest voor hun onafhankelijkheid.” Het voorbeeld van Haïti leidde overigens zeker niet direct tot veel verbetering in het lot van tot slaaf gemaakten in andere landen. Integendeel. “Na het verlies van Saint-Domingue verplaatste een groot deel van de productie zich naar Cuba en naar de zuidelijke staten van Amerika. Slaveneigenaren waren doodsbang dat er bij hen iets soortgelijks zou gebeuren. Om opstanden te voorkomen namen ze extra maatregelen en kregen de tot slaaf gemaakten het zwaarder. Maar niettemin ging er op de lange termijn in de publieke opinie wel een wissel om: ‘dit brute systeem is niet vol te houden’.”

Diepe wortels

Aan het einde van het hoofdstuk over de Haïtiaanse Revolutie trekt Koekkoek nog een opmerkelijke conclusie. Hij schrijft: “De miserabele staat waarin Haïti zich in het eerste kwart van de eenentwintigste eeuw bevindt heeft diepe wortels.” De gevolgen van de koloniale periode zijn nog steeds voelbaar binnen de huidige samenleving. In mijn boek Grond zonder Rust. Breuklijnen in Haïtiaanse bodem signaleer ik hetzelfde. Ik beschouw de koloniale overheersing als een van de fundamentele grondoorzaken van het ontstaan van Haïti’s kwetsbaarheid. Een kwetsbaarheid die er ook nu – augustus 2021 – voor zorgt dat een aardbeving zulke grote gevolgen heeft.

Lees ook het beeldverhaal The slave revolution that gave birth to Haiti over de Haïtiaanse Revolutie.

Naar aanleiding van:
Revolutionaire Tijden. Politiek en idealen rond 1800
René Koekkoek
2020, Ambo | Anthos